M jak Mikołaj Rej

... i (nie tylko) jego Nagłowice... -

- a zatem znajdujemy się już w województwie świętokrzyskim, w regionie zwanym Ponidzie.

"W niewielkich Nagłowicach niedaleko Jędrzejowa w województwie świętokrzyskim, zachował się zagubiony wśród starodrzewia uroczy

dworek Walewskich 

z końca XVIII wieku, który stoi w miejscu wcześniejszego dworu Rejów, którego dziedzicem w XVI wieku był słynny pisarz 

Mikołaj Rej (...).

To przecież właśnie w Nagłowicach ten genialny samouk i ojciec piśmiennictwa polskiego spędził znaczną część swojego życia.

W 400 rocznicę śmierci Mikołaja Reja utworzono tutaj, w tym dworku biograficzne Muzeum poświęcone jego pamięci. Mieści się w nim wystawa reprodukcji i drzeworytów związanych 

z życiem i twórczością Mikołaja Reja. Na tych drzeworytach można czytać fragmenty dzieł tego wybitnego przedstawiciela polskiego odrodzenia. 

Dworek znajduje się na Świętokrzyskim Szlaku Literackim."

(tekst - źródło: www.polskieszlaki.pl)

*********

Niestety w sobotę dworek był zamknięty i mogliśmy zobaczyć go jedynie z zewnątrz.

Dworek położony jest w parku zorganizowanym w stylu angielskim, gdzie rosną między innymi stare dęby, kasztanowce i ciekawe krzewy - 

perukowce 

- widoczne na zdjęciu poniżej.

***********

"Mikołaj Rej, który uważał, że w Polsce powinniśmy się posługiwać językiem polskim, sam zresztą czynił to z wielką swadą.

Zapraszam was więc do dworku Mikołaja Reja, który mieści się w znakomicie utrzymanym parku. Od razu uprzedzam, że dworku nie wybudował Mikołaj Rej. Budynek, powstał znacznie później bo w roku 1800, a dziś mieści się w nim muzeum autora słynnej "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem."

Niemniej, jak się dowiaduję od dyrektor dworku Lidii Titow, Rej bardzo dobrze na tych terenach gospodarzył - spławiał zboże, skupował ziemię, z zyskiem ją sprzedawał i nieźle zarządzał swoją kiesą, tak, że pod koniec życia był właścicielem kilku wsi. Miał więc z czego utrzymać ośmioro dzieci.

Rej był przy tym człowiekiem ogromnie lubianym i bardzo towarzyskim. W dworku możecie przeczytać list opata sieciechowskiego Mikołaja Wereszczyńskiego, który opisuje co Rej jadał i pijał - pierwsza z czterech stron listu wymienia tylko to co nasz poeta zjadał na śniadanie!

Pod tym względem Mikołaj Rej nie był wyjątkiem, tak się wtedy jadło i piło . Rej, kiedy przyjeżdżał z wizytą  - jak pisze opat - "nie wyjechał z tego domu, aż wypił z gośćmi i gospodarzami wszystko". Znał jednak te nasze narodowe przywary i potrafił  z nich żartować."

(tekst - źródło: https://www.rmf.fm/bajeczna-polska/show,304,naglowice-dworek-mikolaja-reja.html)

************************

Poniżej link do bardzo ciekawej strony o życiu i twórczości Reja, który pisał tylko w języku polskim i chlubił się właśnie tym, że podróżując, nigdy nie opuścił granic Polski.

Żeby zachęcić do kliknięcia w link:

Mikolaj Rej - ciekawa postać

wspomnę może tylko pseudonim, jakim posługiwał się nasz poeta:

Ambroży Kurczbok Rożek

(zdjęcie-źródło: www.wikipedia.pl)

***********************

Spacerując po parku, za drzewami można dostrzec piękny  kościół parafialny w Nagłowicach.

 

*****************

Ale to, co najlepsze zostało na koniec -

-  jest to coś, co mnie zupełnie zaskoczyło, 

ponieważ od czasów szkolnych zupełnie inaczej rozumiałam 

najsłynniejsze chyba zdanie Mikołaja Reja:

"A niechaj narodowie wżdy postronni znają, 

iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają".

Znalazłam interpretację tego znania na stronie i cytuję ją w całości:

https://polszczyzna.pl/polacy-nie-gesi/

"Polacy nie gęsi ...

 Co Rej miał na myśli?

Z poniższego tekstu dowiecie się, o co w istocie chodziło Rejowi – ojcu języka polskiego – w słynnym zdaniu: „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Z pewnością Mikołaj Rej z Nagłowic nie namawiał jedynie do tego, by nie być głupią gąską…

Słynne słowa Reja pochodzą z wiersza „Do tego, co czytał” z 1562 r. Na początku wyjaśnijmy wszelkie archaizmy.

• „Wżdy” znaczy „jednak” lub „w końcu”.
• „Postronni”, czyli obcy.
• „Gęsi” u Reja to według wielu językoznawców nie rzeczownik, a przymiotnik. Jaki? Gęsi.
• „Iż” to spójnik, synonim „że”.

Język gęsi to gęganie. Językoznawcy łączą wyrażenie „język gęsi” z łaciną. W czasach Reja po łacinie pisano gęsim piórem. A może dla większości ludzi łacina była wtedy językiem niezrozumiałym, przypominającym gęganie?

Niektórzy badacze języka zauważają, że w oryginale Rej użył wielkiej litery w słowie „Gęsi”. Przypadek? Nie sądzimy. Gęś na nazwisko miałby czeski reformator i reformator języka Jan Hus, gdyby urodził się w Polsce. A wiemy, że w czasach Reja czeszczyzna była wyjątkowo modna. Pisał o tym Łukasz Górnicki w „Dworzaninie polskim” (...).

Zagadka Reja do dziś nie została rozstrzygnięta. Wiemy na pewno, że Rej był krzewicielem literackiej polszczyzny, i bez znaczenia pozostaje fakt, czy w słynnym zdaniu miał na myśli czeszczyznę czy łacinę. Był miłośnikiem języka polskiego i o to właśnie mu chodziło. Przestrzegamy jedynie przed cytowaniem słów Reja ograniczających się tylko do „Polacy nie gęsi”."

***********************

Ahoj! :)

****************

M jak miejsce z historią - Lelów cz.2

Lelów - 

- choć dziś niewielkie miasteczko, myślę, że zasługuje na więcej niż tylko kilka słów - stąd nieco dłuższy opis poniżej, zacytowany w całości ze strony internetowej Gminy Lelów. 

A na początek kilka słów - kluczy, aby zachęcić do przeczytania tego opisu, ponieważ z Lelowem

 wiążą się nazwiska takich osób, jak 

Kazimierz Wielki, 

Adam Chmielowski, 

wspomniany wcześniej Dawid Biederman 

oraz Ignacy Trenda. 

O tym ostatnim będzie nieco więcej pod koniec tego wpisu.

****************************

"Poświadczone źródłowo dzieje średniowiecznego Lelowa biorą swój początek od bulli papieża Celestyna III z 1193 r. Papieski dokument wspomina o „targach i karczmie”, które znajdowały się na terenie dzisiejszej wsi Staromieście (Stary Lelów). Doniosłym wydarzeniem w dziejach Starego Lelowa była konsekracja w 1267 r. Pawła z Przemankowa na biskupa krakowskiego. Powstanie miasta Lelowa w jego dzisiejszej lokalizacji w zasadniczy sposób związana jest z wybudowaniem przez Konrada, księcia mazowieckiego w 1246 r. drewnianego grodu, umiejscowionego na wzniesieniu opasanego rzeką Białką. O wyborze miejsca zdecydowały zapewne wysokie walory obronne.

W latach 1260-1261 gród został mocno zniszczony, a na przełomie XIII i XIV w. przez krótki okres czasu został opanowany przez wojska czeskie. Walka z czeskimi Przemyślidami sprawiła, że książę Władysław Łokietek uczynił z Lelowa główną bazę wypadową w kierunku Krakowa. Dzięki Łokietkowi Lelów uzyskał status osobnej kasztelanii, a lelowscy mieszczanie otrzymali z rąk księcia liczne posesje w Krakowie.

Translokacja Lelowa i założenie miasta na prawie magdeburskim przeprowadzone zostały w latach 1340/41 z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Ostatni z Piastów odrestaurował lelowski zamek i otoczył go murami. Pierwszym lelowskim wójtem został Wisław. Działania protekcyjne króla oraz nadane przywileje zapewniły miastu znaczący rozwój gospodarczy. Przywileje te były potwierdzane przez kolejnych władców Polski. W 1345 r., w czasie wojen Kazimierza Wielkiego z królem Czech Janem Luksemburskim, powracająca z nieudanego oblężenia Krakowa kolumna wojsk czeskich podeszła pod Lelów. Wówczas rycerstwo polskie "dążących ku Lelowowi u wsi Białej doścignąwszy (...) wszystek lud najtęższy i najwaleczniejszy z łatwością rozbiło i pokonano". Na XIV stulecie datuje się również budowę lelowskiego kościoła pw. św. Marcina, biskupa z Tours oraz ufundowanie klasztoru franciszkanów.

      

Zamek Królewski w Lelowie z XIV wieku (według rekonstrukcji Z. Lisa).                                     

Od 1392 r. na mapie Królestwa Polskiego pojawił się powiat lelowski, będący nową jednostką sądowo-administracyjną mieszczącą się w granicach województwa krakowskiego (początkowo funkcjonował jako powiat lelowsko-żarnowiecki). Jego całkowity obszar wynosił 3180 km2.  Na początku XVII w. w powiecie lelowskim znajdowało się 13 miast, w tym 5 królewszczyzn. W swoim kształcie powiat lelowski przetrwał do 1792 r.

Średniowieczny Lelów był znaczącym ośrodkiem miejskim. W XV stuleciu miasto liczyło około 1500 mieszkańców. Na podstawie poboru podatku zwanego „pogłównym” z 1520 r. Lelów znalazł się w grupie miast II kategorii tj. średnich razem m.in. z Tarnowem, Gnieznem i Radomiem. Według pomiarów przeprowadzonych w 1823 r. powierzchnia otoczona murem miejskim wynosiła około 7,5 ha. Niezwykle ważną rolę w rozwoju miasta odgrywało rzemiosło. Najbardziej rozwinięty był cech sukienniczy, który w XVI w. liczył 11 mistrzów. W Lelowie swoją produkcję rozwijali także przedstawiciele innych rzemiosł m.in. szewcy, krawcy, kuśnierze, piekarze, bednarze oraz piwowarzy.

Dzieje nowożytnego Lelowa związane są z obecnością społeczności żydowskiej. Pierwszą wiadomość na ich temat dostarcza lustracja przeprowadzona w 1564 r. W tym okresie miasto zamieszkiwało prawdopodobnie 6 rodzin żydowskich.

XVII wiek przynosi powolny regres w rozwoju miasta. Lelów trawiony był pożarami, z których najgroźniejszy w skutkach miał miejsce w 1638 r. Duże zniszczenia dla miejskiej infrastruktury przyniósł najazd wojsk szwedzkich z lat 1655-1660. Upadek znaczenia miasta uwidocznił się również w przemianach struktury zawodowej ludności. Osiemnastowieczne lustracje wspominają jedynie o trzech cechach rzemieślniczych: szewskim, piekarskim i rzeźniczym. W końcu XVIII w. w Lelowie istniało 110 domów, a życie ekonomiczne miasta opierało się głownie na produkcji rolniczej.

Plan miasta Lelowa z 1823 roku.

Po trzecim rozbiorze (1795 r.) Lelów znalazł się w granicach pruskiej prowincji Nowy Śląsk, następnie wszedł w skład Księstwa Warszawskiego (lata 1807-1815), a po jego upadku włączono go do Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Rosją. Kolejne lata przyniosły gospodarczą stagnację i potwierdzały dalszy upadek Lelowa. W pierwszej połowie XIX rozebrano klasztor franciszkanów i zburzono mury miejskie.

Okres powstania styczniowego 1863-1864 związany był z aktywnością polskich oddziałów operujących w okolicach Lelowa. 30 września 1863 r. w pobliżu wsi Mełchów powstańcy stoczyli bitwę z kolumną wojsk rosyjskich. W walce zginęło około 70. uczestników powstania. Na mocy ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 r. Lelów utracił prawa miejskie i podobnie, jak wiele innych niewielkich miejscowości znajdujących się na obszarze zaboru rosyjskiego przekształcony został w osadę.

Niezwykle trudny dla Lelowa i jego mieszkańców był początek II wojny światowej W dniach 3-4 września 1939 r. wojska niemieckie zamordowały 15 osób oraz spaliły większość zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Spalony i obrabowany został lelowski kościół parafialny. Okres niemieckiej okupacji wiąże się również z zagładą żydowskiej społeczności Lelowa, która została deportowana do obozu zagłady w Treblince w 1942 r.

Lata powojenne – w szczególności okres po 1989 r. – przynoszą powolny rozwój Lelowa. Rozwinęło się budownictwo jedno i wielorodzinne, powstał Gminny Ośrodek Kultury, budynek władz Gminy Lelów, nowy stadion, nowoczesna szkoła z halą sportową, żłobek, Dom Pomocy Społecznej oraz Gminne Targowisko. W miejscowości pojawiły się nowe przedsiębiorstwa handlowe oraz zakłady usługowe. Lelów stał się również ważnym miejscem na kulturalnej mapie powiatu częstochowskiego oraz województwa śląskiego.

Przeszłość Lelowa i okolic wiąże się z życiem i działalnością znaczących postaci historycznych:

Daniel Sygoniusz (1563-1638) – syn lelowskiego mieszczanina, proboszcz parafii w Lelowie i Staromieściu, wieloletni rektor Akademii Krakowskiej

Dawid Biderman (1746-1814) – Żyd z pochodzenia oraz wyznania, cadyk i zarazem jedna           z najciekawszych osobowości ruchu chasydzkiego

Walenty Zwierkowski (1788-1859) – wójt Białej Wielkiej, uczestnik wojen napoleońskich, powstania listopadowego, działacz Wielkiej Emigracji i współtwórca ustawy sejmowej z 1831 r. wprowadzającej biało-czerwoną barwę narodową

Adam Chmielowski (1845-1916) – uczestnik powstania styczniowego, ciężko ranny w bitwie pod Mełchowem w 1863 r., malarz, założyciel zgromadzenia Braci i Sióstr Posługujących Ubogim, znany jako Brat Albert, kanonizowany w 1989 r.

Ignacy Trenda (1882-1939) – mieszkaniec Lelowa, który we wrześniu 1939 r. odmówił podpalenia kościoła w Lelowie i zginął z rąk żołnierzy niemieckich; w 2003 r. rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny

Adam Kozłowski (1943-2005) – urodzony w Turzynie zakonnik, doktor teologii, malarz i wieloletni opat Opactwa Benedyktynów w Tyńcu

(opracował: Zbigniew Bryła – wiceprezes Lelowskiego Towarzystwa Historyczno-Kulturalnego im. Walentego Zwierkowskiego)"

(źródło: https://www.lelow.pl/kategorie/historia_gminy)

*****************

Odwiedziliśmy kościół parafialny, 

będący niemym świadkiem tragicznych wydarzeń, 

które rozegrały się tu w pierwszych dniach września 1939 r., 

o czym jest również wzmianka w powyższym tekście. 

Nasz przewodnik po żydowskich zabytkach Lelowa opowiedział nam jednak więcej szczegółów związanych z tą historią. 

Jeden z mieszkańców Lelowa - Ignacy Trenda był zmuszany przez hitlerowców do podpalenia krzyża znajdującego się w kościele. 

Kiedy odmówił, został zastrzelony 

(pomnik upamiętniający jego i 15 innych osób znajduje się tuż obok kościoła), 

a jeden z Niemców podłożył ogień - ku jego zdziwieniu, krzyż nie spalił się, 

jednak kościół został podpalony, a krzyż do dziś znajduje się w głównym ołtarzu. 

Na ścianie kościoła zachowano również ślady po niemieckich kulach, 

które wystrzelono w kierunku bohaterskich mieszkańców Lelowa.

Fragment dawnej zewnętrznej ornamentyki kościoła

Odwiedziliśmy też stary cmentarz w Lelowie, bardzo ciekawie i nietypowo położony 
na bardzo stromym, dziś osypującym się już niestety zboczu, gdzie znajduje się 
grób powstańców styczniowych i inne bardzo stare nagrobki.

*******************

W okolicy znajduje się też miejscowość 
Biała Wielka 
(wbrew nazwie niewielka) ze zrujnowanym nieco Pałacem Zwierkowskich 
(Zwierkowscy to dość znany polski ród, do którego należała znaczny majątek ziemski 
złożony z Białej Wielkiej, Drochlina i Turzyna)
ze starym drewnianym  młynem, dziś już niestety nieczynnym, położonym nad malowniczo wijącą się Białką Lelowską i jej małymi rozlewiskami. 
Jest to bardzo urokliwy zakątek odkryty przez przypadek (czytaj - przez szczęśliwe w tej sytuacji pomylenie kierunku jazdy...;))

Warto odkrywać dla siebie takie miejsca!

M jak miejsce z historią - Lelów cz.1

Lelów - synagoga oraz grób Cadyka Dawida Bidermana

Rabin Dawid Biderman już za życia był bardzo szanowany przez społeczność żydowską - stąd nadano mu tytuł "cadyk, czyli "sprawiedliwy".  

Na początek kilka zdań o jego osobie, zaczerpniętych ze strony:

http://www.tvn24.pl

"Pierwszy cadyk chasydzkiej dynastii Lelow 

Cadyk (hebr. cadik - pobożny, sprawiedliwy) 

Dawid Biderman 

był rabinem, pierwszym cadykiem chasydzkiej dynastii Lelow, jednym z najbardziej znanych ówcześnie cadyków na ziemiach polskich. 

Nauczał m.in., że kto nie pozna swych błędów,

 nie dozna zbawienia. 

Był zwolennikiem pokojowego współistnienia wyznań 

i narodów. 

Prowadził ascetyczny tryb życia, pościł od szabatu do szabatu. Podczas rytualnych tańców miał odzyskać pełnię władzy 

w nodze, wówczas wyznawcy uznali jego moc uzdrawiania 

i zaczęli przybywać do niego nawet z daleka.

 Myśli Bidermana cytowane są do dziś przez chasydów na całym świecie. 

Po śmierci w 1814 r. pochowano go na cmentarzu w Lelowie, a jego grób odwiedzano licznie aż po czasy Holokaustu. 

Po wojnie na miejscu dawnego cmentarza żydowskiego wybudowano pawilony i sklepy gminnej spółdzielni, dawną synagogę przerobiono na fabrykę świec, a rytualną łaźnię na magazyn.

Pierwsze wzmianki o Lelowie pochodzą z XII wieku. Prawa miejskie miejscowość zyskała w 1314 r. Na skutek pożarów i zniszczeń wojennych miasto zaczęło tracić na znaczeniu w XVII w. Przed wybuchem II wojny światowej w Lelowie mieszkało dwa tysiące Żydów, stanowiąc połowę mieszkańców miasteczka. Większość została zgładzona przez Niemców. "

Grób cadyka 

nazywany jest z hebrajskiego "ohel", czyli namiot. 

Grób Cadyka Lelowera znajduje się w Lelowie przy ulicy Ogrodowej, 
prowadzą do niego umieszczone co kilkaset metrów tabliczki. 
Przy okazji z uśmiechem zauważyliśmy, że im bardziej zbliżaliśmy się do ohelu, 
tym większą ilość metrów pokazują owe tabliczki;), ale trafić jest naprawdę łatwo. 

Dawid Biderman zmarł w 1814 roku, wówczas wybudowano dla niego pierwszy ohel, 

który niestety zaraz na początku II wojny światowej został zniszczony. 

Na jego miejscu powstał sklep Gminnej Spółdzielni wraz z magazynem. 

Dopiero w latach 80-tych XX wieku Fundacja Rodziny Nissenbaumów rozpoczęła poszukiwania grobu i pod magazynem odnaleziono szczątki cadyka 

(czaszkę, kości rąk i nóg), których autentyczność potwierdziły analizy wykonane 

na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. 

Wówczas powstał skromny ohel, a w latach 20-tych XXI wieku wybudowano ten, 

który w obecnym kształcie możemy oglądać do dziś. 

Mieści się on na cmentarzu żydowskim - to ten ogrodzony, uporządkowany teren  

za budynkiem, skrywający w ziemi szczątki mieszkających kiedyś w Lelowie Żydów; 

obecnie rośnie tam tylko trawa, a kilka odnalezionych elementów macew umieszczono 

na ziemi w pobliżu budowli. 

 

Po przyjściu na miejsce kręciliśmy się trochę po uliczce, robiąc zdjęcia i zastanawiając się, czy będzie możliwość zobaczenia grobu w środku. Ponieważ był zamknięty, a na drzwiach nie było żadnej informacji, nie mieliśmy wielkich nadziei. 

Jednak po chwili pojawił się pewien pan (jak się po chwili okazało mieszkaniec Lelowa), który zapytał, czy jesteśmy zainteresowani odwiedzeniem grobu i synagogi. 

Oczywiście byliśmy.

 Najpierw zaprowadził nas do niepozornego budynku naprzeciwko ohelu, 

który okazał się być skromną 

synagogą. 

Oprócz głównego pomieszczenia modlitewnego, zobaczyliśmy też mykwę, 

czyli pomieszczenie służące do rytualnych obmyć  i inne pomieszczenia, służące Chasydom przyjeżdżającym tu corocznie, by uczcić kolejną rocznicę śmierci swojego Cadyka. 

Nasz pan przewodnik ciekawie opowiadał o zwyczajach żydowskich i zasadach obowiązujących w religii żydowskiej, wplatając w to fakty z własnego doświadczenia. 

Otóż do małego Lelowa przyjeżdża do grobu cadyka w okolicach stycznia i lutego kilkaset chasydzkich Żydów i wtedy miejscowość zmienia się nie do poznania, a ponieważ nie ma hotelu w Lelowie, mieszkańcy zapraszają gości do swoich domów. 

Przewodnik wspomniał też o pewnej ciekawostce - po przyjeździe Żydzi oddają swoje telefony komórkowe do depozytu, by ich nie kusiły i nie rozpraszały w czasie święta, 

a korzystać mogą z telefonów analogowych, które znajdują się w przedsionku wejścia 

do synagogi, podobnie jak bardzo solidna skarbona z równie solidnym i wyrafinowanym zamkiem, służąca oczywiście do składania ofiar pieniężnych. 

Jak wygląda chasydzkie świętowanie można zobaczyć na stronie z bardzo ciekawymi zdjęciami i tekstem, do której link przesyłam poniżej, a żeby doświadczyć tego osobiście, można wybrać się tam samemu (o ile dobrze pamiętam, w przyszłym, t.j. 2019 roku,

 obchody rozpoczną się 19 stycznia).

Chasydzi w Lelowie

Nieco więcej (naprawdę ciekawych informacji) o samych chasydach - historii i zwyczajach tego ruchu religijnego w obrębie judaizmu znajduje się w linku poniżej:

Świat chasydów

Cztery lata temu, w 100 rocznicę śmierci Dawida Bidermana święto trwało aż tydzień, 

a świętujący chcieli m. in. palić ogniska na ulicach, na co nie zgodziły się miejscowe władze, gdyż zagrażało to bezpieczeństwu - w zamian postawiono metalowe kosze z węglem, żeby można było się ogrzać. Poza tym w centrum Lelowa rozkładany jest namiot, w którym Chasydzi tańczą i śpiewają. Tak samo wyrażają swoją radość wewnątrz grobu Cadyka, 

ale ze względu na ograniczoną ilość miejsca przenoszą się później do namiotu. 

Oczywiście przyjeżdżają tylko mężczyźni i tylko oni mają wstęp do tego namiotu, 

kobiety jedynie z daleka mogą obserwować całą uroczystość. 

Drugi namiot, również ogrzewany ciepłym powietrzem, stawiany jest obok synagogi, 

gdzie nocuje część przyjezdnych. 

Ogólnie wszystkie pomieszczenia wyglądały bardzo skromnie, a niektóre 

wręcz na wymagające remontu lub przynajmniej odświeżenia.

Po zwiedzeniu synagogi inna mieszkanka Lelowa, opiekująca się ohelem, 

udostępniła nam wnętrze ohelu. 

Weszliśmy na piętro po dość stromych schodach i w niewielkim pomieszczeniu 

mogliśmy z bliska oglądać marmurowy grób Dawida Bidermana. 

Bardzo ciekawa jest konstrukcja grobu - jest on umieszczony na piętrze tak, by w żaden sposób nie stykał się z cmentarzem, gdyż w przeciwnym przypadku odwiedzający go pobożni Żydzi zaciągaliby tzw. nieczystość rytualną, 

 która przeszkodziłaby we właściwym obchodzeniu rocznicy.  

**************

Tradycje żydowskie są nadal żywe w Lelowie, gdyż w miesiącach wakacyjnych, 

zazwyczaj w  sierpniu odbywa się  inne wydarzenie - Święto Ciulimu i Czulentu. 

Ma na celu przypomnienie, że kiedyś kultura polska i żydowska przenikały się wzajemnie 

i uzupełniały, tworząc niepowtarzalny klimat Lelowa.

Jednak do dziś widocznym znakiem tego są potrawy nadal przygotowywane 

przez  gospodynie z Lelowa i okolic, czyli czulent i ciulim.

Czulent to tradycyjna potrawa żydowska spożywana w szabat 

(więcej o tej tradycji w pierwszym linku poniżej), 

a ciulim to jego polska wersja. choć mocno różni się od tej pierwszej. 

Mieliśmy okazję przekonać się o tym organoleptycznie -

- mianowicie spróbowaliśmy obu dań, postanawiając w ten sposób, choć w części, 

jeszcze bardziej poczuć klimat żydowskiego sztetla. 

Muszę potwierdzić, że nie są do siebie podobne 

(wbrew temu, co nieraz pisze się o nich), ale obie smaczne i warte spróbowania. 

czulent-przepis-na-tradycyjne-danie-kuchni-zydowskiej

ciulim-lelowski

Zamieszczone powyżej przepisy na oba dania znalezione w internecie,

niewątpliwie odzwierciedlają procedurę, której efektem końcowym są dania, 

których mieliśmy okazję spróbować w Lelowie.