M jak miejsce z historią - Lelów cz.2

Lelów - 

- choć dziś niewielkie miasteczko, myślę, że zasługuje na więcej niż tylko kilka słów - stąd nieco dłuższy opis poniżej, zacytowany w całości ze strony internetowej Gminy Lelów. 

A na początek kilka słów - kluczy, aby zachęcić do przeczytania tego opisu, ponieważ z Lelowem

 wiążą się nazwiska takich osób, jak 

Kazimierz Wielki, 

Adam Chmielowski, 

wspomniany wcześniej Dawid Biederman 

oraz Ignacy Trenda. 

O tym ostatnim będzie nieco więcej pod koniec tego wpisu.

****************************

"Poświadczone źródłowo dzieje średniowiecznego Lelowa biorą swój początek od bulli papieża Celestyna III z 1193 r. Papieski dokument wspomina o „targach i karczmie”, które znajdowały się na terenie dzisiejszej wsi Staromieście (Stary Lelów). Doniosłym wydarzeniem w dziejach Starego Lelowa była konsekracja w 1267 r. Pawła z Przemankowa na biskupa krakowskiego. Powstanie miasta Lelowa w jego dzisiejszej lokalizacji w zasadniczy sposób związana jest z wybudowaniem przez Konrada, księcia mazowieckiego w 1246 r. drewnianego grodu, umiejscowionego na wzniesieniu opasanego rzeką Białką. O wyborze miejsca zdecydowały zapewne wysokie walory obronne.

W latach 1260-1261 gród został mocno zniszczony, a na przełomie XIII i XIV w. przez krótki okres czasu został opanowany przez wojska czeskie. Walka z czeskimi Przemyślidami sprawiła, że książę Władysław Łokietek uczynił z Lelowa główną bazę wypadową w kierunku Krakowa. Dzięki Łokietkowi Lelów uzyskał status osobnej kasztelanii, a lelowscy mieszczanie otrzymali z rąk księcia liczne posesje w Krakowie.

Translokacja Lelowa i założenie miasta na prawie magdeburskim przeprowadzone zostały w latach 1340/41 z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Ostatni z Piastów odrestaurował lelowski zamek i otoczył go murami. Pierwszym lelowskim wójtem został Wisław. Działania protekcyjne króla oraz nadane przywileje zapewniły miastu znaczący rozwój gospodarczy. Przywileje te były potwierdzane przez kolejnych władców Polski. W 1345 r., w czasie wojen Kazimierza Wielkiego z królem Czech Janem Luksemburskim, powracająca z nieudanego oblężenia Krakowa kolumna wojsk czeskich podeszła pod Lelów. Wówczas rycerstwo polskie "dążących ku Lelowowi u wsi Białej doścignąwszy (...) wszystek lud najtęższy i najwaleczniejszy z łatwością rozbiło i pokonano". Na XIV stulecie datuje się również budowę lelowskiego kościoła pw. św. Marcina, biskupa z Tours oraz ufundowanie klasztoru franciszkanów.

      

Zamek Królewski w Lelowie z XIV wieku (według rekonstrukcji Z. Lisa).                                     

Od 1392 r. na mapie Królestwa Polskiego pojawił się powiat lelowski, będący nową jednostką sądowo-administracyjną mieszczącą się w granicach województwa krakowskiego (początkowo funkcjonował jako powiat lelowsko-żarnowiecki). Jego całkowity obszar wynosił 3180 km2.  Na początku XVII w. w powiecie lelowskim znajdowało się 13 miast, w tym 5 królewszczyzn. W swoim kształcie powiat lelowski przetrwał do 1792 r.

Średniowieczny Lelów był znaczącym ośrodkiem miejskim. W XV stuleciu miasto liczyło około 1500 mieszkańców. Na podstawie poboru podatku zwanego „pogłównym” z 1520 r. Lelów znalazł się w grupie miast II kategorii tj. średnich razem m.in. z Tarnowem, Gnieznem i Radomiem. Według pomiarów przeprowadzonych w 1823 r. powierzchnia otoczona murem miejskim wynosiła około 7,5 ha. Niezwykle ważną rolę w rozwoju miasta odgrywało rzemiosło. Najbardziej rozwinięty był cech sukienniczy, który w XVI w. liczył 11 mistrzów. W Lelowie swoją produkcję rozwijali także przedstawiciele innych rzemiosł m.in. szewcy, krawcy, kuśnierze, piekarze, bednarze oraz piwowarzy.

Dzieje nowożytnego Lelowa związane są z obecnością społeczności żydowskiej. Pierwszą wiadomość na ich temat dostarcza lustracja przeprowadzona w 1564 r. W tym okresie miasto zamieszkiwało prawdopodobnie 6 rodzin żydowskich.

XVII wiek przynosi powolny regres w rozwoju miasta. Lelów trawiony był pożarami, z których najgroźniejszy w skutkach miał miejsce w 1638 r. Duże zniszczenia dla miejskiej infrastruktury przyniósł najazd wojsk szwedzkich z lat 1655-1660. Upadek znaczenia miasta uwidocznił się również w przemianach struktury zawodowej ludności. Osiemnastowieczne lustracje wspominają jedynie o trzech cechach rzemieślniczych: szewskim, piekarskim i rzeźniczym. W końcu XVIII w. w Lelowie istniało 110 domów, a życie ekonomiczne miasta opierało się głownie na produkcji rolniczej.

Plan miasta Lelowa z 1823 roku.

Po trzecim rozbiorze (1795 r.) Lelów znalazł się w granicach pruskiej prowincji Nowy Śląsk, następnie wszedł w skład Księstwa Warszawskiego (lata 1807-1815), a po jego upadku włączono go do Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Rosją. Kolejne lata przyniosły gospodarczą stagnację i potwierdzały dalszy upadek Lelowa. W pierwszej połowie XIX rozebrano klasztor franciszkanów i zburzono mury miejskie.

Okres powstania styczniowego 1863-1864 związany był z aktywnością polskich oddziałów operujących w okolicach Lelowa. 30 września 1863 r. w pobliżu wsi Mełchów powstańcy stoczyli bitwę z kolumną wojsk rosyjskich. W walce zginęło około 70. uczestników powstania. Na mocy ukazu carskiego z 1 czerwca 1869 r. Lelów utracił prawa miejskie i podobnie, jak wiele innych niewielkich miejscowości znajdujących się na obszarze zaboru rosyjskiego przekształcony został w osadę.

Niezwykle trudny dla Lelowa i jego mieszkańców był początek II wojny światowej W dniach 3-4 września 1939 r. wojska niemieckie zamordowały 15 osób oraz spaliły większość zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Spalony i obrabowany został lelowski kościół parafialny. Okres niemieckiej okupacji wiąże się również z zagładą żydowskiej społeczności Lelowa, która została deportowana do obozu zagłady w Treblince w 1942 r.

Lata powojenne – w szczególności okres po 1989 r. – przynoszą powolny rozwój Lelowa. Rozwinęło się budownictwo jedno i wielorodzinne, powstał Gminny Ośrodek Kultury, budynek władz Gminy Lelów, nowy stadion, nowoczesna szkoła z halą sportową, żłobek, Dom Pomocy Społecznej oraz Gminne Targowisko. W miejscowości pojawiły się nowe przedsiębiorstwa handlowe oraz zakłady usługowe. Lelów stał się również ważnym miejscem na kulturalnej mapie powiatu częstochowskiego oraz województwa śląskiego.

Przeszłość Lelowa i okolic wiąże się z życiem i działalnością znaczących postaci historycznych:

Daniel Sygoniusz (1563-1638) – syn lelowskiego mieszczanina, proboszcz parafii w Lelowie i Staromieściu, wieloletni rektor Akademii Krakowskiej

Dawid Biderman (1746-1814) – Żyd z pochodzenia oraz wyznania, cadyk i zarazem jedna           z najciekawszych osobowości ruchu chasydzkiego

Walenty Zwierkowski (1788-1859) – wójt Białej Wielkiej, uczestnik wojen napoleońskich, powstania listopadowego, działacz Wielkiej Emigracji i współtwórca ustawy sejmowej z 1831 r. wprowadzającej biało-czerwoną barwę narodową

Adam Chmielowski (1845-1916) – uczestnik powstania styczniowego, ciężko ranny w bitwie pod Mełchowem w 1863 r., malarz, założyciel zgromadzenia Braci i Sióstr Posługujących Ubogim, znany jako Brat Albert, kanonizowany w 1989 r.

Ignacy Trenda (1882-1939) – mieszkaniec Lelowa, który we wrześniu 1939 r. odmówił podpalenia kościoła w Lelowie i zginął z rąk żołnierzy niemieckich; w 2003 r. rozpoczął się jego proces beatyfikacyjny

Adam Kozłowski (1943-2005) – urodzony w Turzynie zakonnik, doktor teologii, malarz i wieloletni opat Opactwa Benedyktynów w Tyńcu

(opracował: Zbigniew Bryła – wiceprezes Lelowskiego Towarzystwa Historyczno-Kulturalnego im. Walentego Zwierkowskiego)"

(źródło: https://www.lelow.pl/kategorie/historia_gminy)

*****************

Odwiedziliśmy kościół parafialny, 

będący niemym świadkiem tragicznych wydarzeń, 

które rozegrały się tu w pierwszych dniach września 1939 r., 

o czym jest również wzmianka w powyższym tekście. 

Nasz przewodnik po żydowskich zabytkach Lelowa opowiedział nam jednak więcej szczegółów związanych z tą historią. 

Jeden z mieszkańców Lelowa - Ignacy Trenda był zmuszany przez hitlerowców do podpalenia krzyża znajdującego się w kościele. 

Kiedy odmówił, został zastrzelony 

(pomnik upamiętniający jego i 15 innych osób znajduje się tuż obok kościoła), 

a jeden z Niemców podłożył ogień - ku jego zdziwieniu, krzyż nie spalił się, 

jednak kościół został podpalony, a krzyż do dziś znajduje się w głównym ołtarzu. 

Na ścianie kościoła zachowano również ślady po niemieckich kulach, 

które wystrzelono w kierunku bohaterskich mieszkańców Lelowa.

Fragment dawnej zewnętrznej ornamentyki kościoła

Odwiedziliśmy też stary cmentarz w Lelowie, bardzo ciekawie i nietypowo położony 
na bardzo stromym, dziś osypującym się już niestety zboczu, gdzie znajduje się 
grób powstańców styczniowych i inne bardzo stare nagrobki.

*******************

W okolicy znajduje się też miejscowość 
Biała Wielka 
(wbrew nazwie niewielka) ze zrujnowanym nieco Pałacem Zwierkowskich 
(Zwierkowscy to dość znany polski ród, do którego należała znaczny majątek ziemski 
złożony z Białej Wielkiej, Drochlina i Turzyna)
ze starym drewnianym  młynem, dziś już niestety nieczynnym, położonym nad malowniczo wijącą się Białką Lelowską i jej małymi rozlewiskami. 
Jest to bardzo urokliwy zakątek odkryty przez przypadek (czytaj - przez szczęśliwe w tej sytuacji pomylenie kierunku jazdy...;))

Warto odkrywać dla siebie takie miejsca!